Walki obronne we wrześniu 1939 r.

Pierwszego września 1939 r. wojska hitlerowskie zaatakowały Polskę. Szybkie postępu ofensywy niemieckiej doprowadziły rychło do gwałtownego pogorszenia się politycznej, strategicznej, a także operacyjnej sytuacji Warszawy. Bezpośrednie zagrożenie stolicy od strony zachodniej zaistniało już w ósmym dniu inwazji, kiedy czołowe oddziały niemieckie 4 dywizji pancernej dotarły na przedpola Ochoty, Okęcia i Woli. Równie niebezpieczna sytuacja powstała na kierunku północnym, gdzie uderzająca z Prus Wschodnich nieprzyjacielska 3 armia przełamała obronę rozbijając względnie zmuszając do odwrotu działające w tym rejonie siły polskie wchodzące w skład armii "Modlin" oraz grup operacyjnych "Narew" i "Wyszków".

10 IX	oddziały niemieckie pojawiły się na przedpolach Modlina. Samoloty "Luftwaffe" zbombardowały Jabłonnę i Bródno.
12 IX	ze względu na rosnące zagrożenie prawobrzeżnych przedmieść Warszawy powołane zostało Dowództwo Obrony Pragi, na czele którego stanął pułkownik Julian Janowski. Trwały dramatyczne walki o utrzymanie pozycji pod Nieporętem, Markami, Rembertowem, Zielonką i Wawrem. W rezultacie kolejnego nalotu lotniczego na Jabłonnę wycofujące się z niej oddziały polskie poniosły znaczne straty.
13 IX	wojska nieprzyjacielskie zajęły Poniatowo, Dębe, Wieliszew i Zegrze.
14 IX	doszło do potyczek z patrolami wroga pod Henrykowem i Wiśniewem.
15 IX	o godz. 1200 Niemcy wkroczyli do Białołęki. Oddziały gen. Zulaufa, który przejął Dowództwo Obrony Pragi (14 IX) wycofały się na pozycje wzdłuż linii Wisła - Pelcowizna - Ustronie - Bródno - Zacisze - Utrata. Zacieśnił się pierścień oblężenia wokół Pragi.
16 IX	obrona polska zniszczyła na Annopolu 5 samochodów pancernych nieprzyjaciela, doszło do walk na bagnety, z rąk do rąk przechodziła osada Aleksandrów.
17 IX	podczas nalotu bombowego spalona została część Bródna. Polskie działa z Cytadeli Warszawskiej zniszczyły barki desantowe wroga pod Tarchominem.
18 IX	doszło do udanych wypadów żołnierzy 1 pułku Obrony Pragi na Żerań, Henryków i Piekiełko.
19-21 IX	mimo nieustających ataków na Annopol, Bródno i Pelcowiznę oddziałom niemieckim nie udało się sforsować obrony polskiej.
22 IX	desant z Kępy Tarchomińskiej przez Wisłę w kierunku Łomianek niemieckiej 228 dywizji pancernej odciął od Warszawy broniącą się Twierdzę Modlińską. Trwały zacięte walki o Cmentarz Bródnowski, na Zaciszu zginął niemiecki generał W. von Fritsch.
23-26 IX	mimo nieustających ataków z ziemi i powietrza strona polska utrzymywała wszystkie stanowiska bojowe. Brak wody, żywności i amunicji sprawił jednak, że sytuacja oddziałów broniących Stolicy stawała się coraz trudniejsza.
26 IX	podjęte zostały wstępne rozmowy rozejmowe. Z zamiarem dalszego prowadzenia walki z najeźdźcą w różnych miejscach zakopywana była broń i amunicja (m.in. na Cmentarzu Bródnowskim).
28 IX	Dowództwo Obrony Warszawy, z uwagi na położenie ludności cywilnej i wyczerpanie się możliwości oporu, podjęło decyzję o zaprzestaniu walki; nie zdobyte militarnie miasto skapitulowało.
1 X	do Warszawy lewo i prawobrzeżnej wkroczyły wojska niemieckie.

W obronie prawobrzeżnej części stolicy i jej przedmieść poległo 2.000 żołnierzy polskich i ok. 20.000 osób cywilnych. Strona niemiecka straciła ok. 15.000 żołnierzy.

Ruch oporu w latach okupacji

Blisko 6 lat okupacji hitlerowskiej w Polsce to koszmar egzekucji, deportacji, łapanek ulicznych i niewolniczej pracy. Różne formy walki z okupantem przyjął polski Ruch Oporu. W zakładach dywersję i sabotaż, w szkołach tajne nauczanie, wieś bojkotowała kontyngenty. Do akcji zbrojnej przystąpiły organizacje polityczne i wojskowe od skrajnej lewicy po prawicę, spory ustrojowe odłożono na później.

Cały obszar GG objęty został działaniami walki partyzanckiej. Do jej zwalczania hitlerowcy zmuszeni zostali wydzielić znaczne siły policyjne i wojskowe. Życie codzienne polegało na nędznej kartkowej wegetacji, a także na niewolniczej pracy. Do tego dochodził ustawiczny strach przed ludźmi w "żelaznych kapeluszach", czy nie załomotają kolbami do drzwi i nie wywloką na miejsce publicznej egzekucji.

Dla Gubernatora Generalnego dr Hansa Franka Polacy, Rosjanie i Żydzi przedstawiali wartość "siekanego mięsa". Okupacja hitlerowska wycisnęła krwawe piętno na mieszkańcach sąsiadujących ze sobą osiedli Bródno i Białołęka. Wprawdzie więcej miejsc straceń zarejestrowano na Bródnie i Targówku, lecz terror okupanta nie znał granic.

Okupant zamienił Modlin w główną rokadę kolejową i kołową, zmodernizowano 15 fortów, z bazy szkoleniowej i zaopatrzeniowej w różnych okresach korzystały wielkie jednostki Wehrmachtu i SS. W Henrykowie zainstalowano odbiornik nasłuchowy. Z Modlina i Stacji Praga nieustannie odprawiano wojskowe transporty na front wschodni.

W owym czasie okolice Białołęki przypominały "świat zabity deskami". Komunikacje z centrum Pragi odbywała się jak wcześniej za pośrednictwem tzw. "Ciuchci". Na szosie Modlińskiej można było dostrzec więcej chłopskich furmanek niż samochodów. Ten bezruch był wszak jedynie pozorny. W Wiśniewie prof. Zawadzki prowadził tajne komplety gimnazjalne,, w okolicznych lasach ćwiczyli partyzanci, harcerze "Szarych Szeregów" prowadzili obserwacje zwiadowcze, pracowały warsztaty rusznikarskie, nadawałyzakamuflowane stacje radiowe.

Działalność ta przybrała na sile w 1942 r. po przekształceniu Związku Walki Zbrojnej w Armię Krajową. Po jej utworzeniu okolice te znalazły się w granicach działania I Rejonu VII Obwodu AK "Obroża" dowodzonego przez podpułkownika Romana Kłoczkowskiego "Grosza". Siły "Obroży" w Rejonie I liczące ok. 2300 żołnierzy zorganizowane były w trzech batalionach, na czele których stali: por. Bolesław Szymkiewicz "Znicz", por. Dymitr Ślizień "Dębień" oraz por. Bronisław Tokaj "Bogdan".

Silną pozycję w powiecie warszawskim, w tym na terenach obecnej gminy białołęckiej zajmowało również Stronnictwo Ludowe, którego oddziałami bojowymi były Bataliony Chłopskie. Komendantem obwodu Warszawa-Prawobrzeżna BCh był Mieczysław Dańko "Odwaga", który w czerwcu 1943 r. zmieniony został przez Tadeusza Makowskiego "Czarnego". Intensywniejsza działalność sabotażowo-dywersyjna na tych terenach rozpoczęła się od wybuchu wojny pomiędzy Niemcami a Związkiem Radzieckim.

21 VII 1942	zniszczono tor kolejowy koło Legionowa.
27 IX	wysadzone zostały szyny koło Choszczówki (Gwardia Ludowa).
8 X	w ramach akcji "Wieniec" 7 grup dywersyjnych AK wysadziło tory kolejowe w węźle praskim, paraliżując transporty materiałów wojennych. Wykolejono 9 pociągów, w tym 2 pancerne. Przerwa w ruchu trwała 17 godzin.
12 X	zlikwidowano konfidenta w Jabłonnie. Plutony "Kedywu" zorganizowały dywersję i sabotaż w Warsztatach "Deutsche Ostbahn" na Bródnie.
15-16 X	odwet hitlerowców, "10-u z Pawiaka" zawisło na szubienicy przy ul. Toruńskiej. W listopadzie zarekwirowano artykuły spożywcze z fabryki Marmolady w Płudach; w grudniu na Bródnie zastrzelono gestapowca Aleksandra Krügera.
styczeń 1943	dowódca I Rejonu VII Obwód AK podjął decyzję o utworzeniu Oddziału Specjalnego "Brzoza" (Syndykaliści: odłam Stronnictwa Narodowego). Równocześnie podjęły działalność grupy dywersyjne: "Pustelnik" (likwidacja bimbrowni w okolicach Drewnicy, Zacisza, Ząbek), "Korwin", "Soplica" (do przejmowania zrzutów lotniczych). Ogółem po obu stronach Wisły (II Obwód) w okresie jednego roku, czerwiec 1943-44, przeprowadzono ponad 45 akcji, m.in. niszczenie akt, instalacji, urządzeń i zabito 50 konfidentów.
20 IV	w związku z sabotażem w Fabryce Chemicznej L. Spiess w Tarchominie, dokonano egzekucji kilku pracowników.
21 IV	grupa AK wykoleiła pociąg w Chotomowie.
28 IV i 28 X	grupy wypadowe GL i ZWM wysadziły pociągi w pobliżu Płud.
17 XII	gestapowcy zastrzelili trzech Polaków na ul. Majowej (Bródno).
12 I 1944	Niemcy wykryli magazyn broni w Legionowie (rodzina Skonieckich), zginęło 5 osób.
13 II	w odwet za śmierć gen. SS F. Kutschery hitlerowcy zakatowali 18 mieszkańców Henrykowa i Legionowa.
22 III	pluton "Kajtka" (AK) spalił urząd pracy w Legionowie.
26 III	grupa "Soplicy" zniszczyła mleczarnię w Jabłonnie.
7 IV	uszkodzenie słupów telegraficznych w Jabłonnie i Nieporęcie. Powołano Służbę Kobiet i Podchorążówkę Partyzancką dla 100 osób.
1 V	członkowie Kedywu AK Jabłonna zniszczyli rejestry miejskie.
4 V	grupa por. W. Borowskiego (ZWM) wysadziła słup wysokiego napięcia przy tunelu (od strony ul. 11 Listopada). Brak prądu na wiele godzin wstrzymał produkcję w Warsztatach Kolejowych na Bródnie, również w zakładach Legionowa, Tarchomina i Winnicy.
14 V	oddział "Dunina" (AL) zastrzelił bahnschutza w Legionowie.
24 V	zniszczenie młyna w Olszewnicy.
29 V	ostrzelanie niemieckiego patrolu w Legionowie, zdobycz: amunicja i broń. W Choszczówce zabito trzech Niemców.
7 VI	z Fabryki Odzieżowej w Piekiełku wywieziono sporą ilość wyrobów, w Wiśniewie unieruchomiono duży warsztat tkacki.
14 VI	w drożdżowni henrykowskiej zniszczono 2100 kg produktów. Wzmożona działalność Ruchu Oporu świadczyła o bliskiej rozprawie zbrojnej na dużą skalę z okupantem. Akcja "Burza" na dalekich przedpolach i bliskich obrzeżach rozwijała się pomyślnie.

Powstanie Warszawskie

W myśl generalnych założeń planu powstania siły dwóch północnych rejonów (I i VIII) VII Obwodu Okręgu Warszawskiego AK "Obroża" miały ubezpieczać Warszawę z kierunku Modlina. Do zadań postawionych żołnierzom Rejonu I należało opanowanie Jabłonny, Legionowa, Zegrza oraz zablokowanie dróg prowadzących w kierunku Warszawy i Modlina, a w dalszej kolejności zajęcie Nowego Dworu. Nieprzewidziane okoliczności wyprzedziły jednak Godzinę "W".

26/27 i 27/28 VII	w Legionowie zastrzelono 5 żołnierzy Wehrmachtu, a w Wiśniewie 5 lotników Luftwaffe. Saperzy AK zablokowali dwa pociągi pancerne w pobliżu Chotomowa.
27-28 VII	miały miejsce zasadzki na niemieckie samochody na szosie Jabłonna - Nowy Dwór.
28 VII	na murach pojawiły się wezwania władz okupacyjnych, aby ludność stawiła się do kopania rowów i budowania umocnień. W większości wypadków wezwanie to w podwarszawskich gminach zostało zignorowane.
28-29 VII	z podpalonych magazynów w Legionowie miejscowa ludność wyniosła zapasy żywności.
30 VII	grupa SS-manów wtargnęła do opuszczonych koszar w Legionowie; zapanował terror, schwytanych w łapankach ludzi popędzono w kierunku Nieporętu do naprawy umocnień polowych. Nieustanny ruch pojazdów pancernych w kierunku Strugi i Zegrza, jak również Szosy Modlińskiej sparaliżował koncentrację oddziałów powstańczych Rejonu. Pełnym powodzeniem natomiast zakończył się wypad oddziału Zygmunta Mireckiego "Znicza", który wyzwolił obóz jeńców radzieckich w Beniaminowie, gdzie przetrzymywano w nieludzkich warunkach ok. 3800 żołnierzy. Por. Konstanty Radziwiłł "Korab" rozbroił patrol konny Własowców pod Rajszewem. W akcji sabotażowej koło Janówka ostrzelano pociągi towarowe i pancerny, które nadjechały z Modlina.
1 VIII	w Rejonie I poszczególne plutony i kompanie wchodziły do walki od godziny siedemnastej stopniowo, jak na to pozwalały warunki. Jeszcze w czasie zajmowania przez dowództwo rejony stanowiska dowodzenia doszło do starcia z patrolem nieprzyjaciela na rynku w Legionowie. Pierwszy dzień powstania na tym obszarze przeminął jednak pod znakiem dużej aktywności wroga. W związku z bitwą pancerną, która rozgorzała w rejonie Strugi i Radzymina, gdzie nacierali Rosjanie, doszło do koncentracji czołgów niemieckich w Białołęce Dworskiej i Płudach.
1-3 VIII	żołnierze por. Bolesława Szymkiewicza "Znicza", zajmujący stanowiska przy szosach Legionowo-Struga, Legionowo-Zegrze i Jabłonna-Zegrze, przez pierwsze dni powstania atakowali nocami każdy pojawiający się pojazd nieprzyjaciela. Połączone siły AK i AL z powodzeniem zaatakowały załogi dwóch pociągów pod Chotomowem (osobowego i pancernego).
4 VIII	straty poniesione w pierwszych dniach powstania i rosnąca przewaga sił niemieckich sprawiły, że dowódca rejonu zarządził reorganizację oddziałów walczących wokół Legionowa. Większość żołnierzy rozpuszczona do domów powróciła do konspiracji. Złożony z ochotników oddział "Znicza" odszedł do Lasów Legionowskich, a następnie przerzucił się przez Wisłę do Kampinosu.

Zawieszenie działań zbrojnych w rejonie stało się konieczne zwłaszcza wobec pogróżek niemieckich, iż w przypadku ich kontynuowania na ludność cywilną spadną represje, łącznie z rozstrzeliwaniem zakładników. Niezależnie od tego Niemcy, dla zapewnienia sobie spokoju na tyłach frontu, rozpoczęli masowy wywóz ludności polskiej z tych terenów. Sparaliżowało to do reszty działalności bojową i konspirację na obszarze dzisiejszej gminy w ostatnich miesiącach wojny.

Ostatnie miesiące wojny

Letnia ofensywa sowiecka, która przesunęła front o kilkaset kilometrów na zachód, w pierwszych dniach sierpnia dotarła nad Wisłę środkową. Posuwający się w kierunku Warszawy I Front Białoruski otrzymał zadanie umocnienia się na prawym brzegu rzeki, zepchnięciu Niemców po tej stronie do wideł Wisły i Bugu oraz uchwycenia na lewym brzegu przyczółków ważnych dla kolejnej ofensywy.

Operacja ta doprowadziła do wyzwolenia Pragi po walkach, które zakończyły się 14 IX. W rękach niemieckich pozostał jednak obszar, rozciągający się od przylegających do północnej Pragi osiedli po Modlin. Od 15 IX do 28 X tereny te stały się areną zaciętych zmagań, w rezultacie których część oddziałów nieprzyjaciela wyparta została za Wisłę, a pozostałe na prawym brzegu niedobitki dostały się do fortu Janówek na przedpolach twierdzy Modlińskiej.

Nacierająca od Pragi w kierunku Białołęki i Legionowa Armia Czerwona straciła ponad 5 tysięcy żołnierzy. Dokonało się to w dwóch aktach. W pierwszym, linia frontu przesunęła się z południa po Annopol, zaś od wschodu po kanał Bródnowski. W drugim, rozpoczętym 10 X oddziały niemieckie wyparte zostały za Jabłonnę i Legionowo. Nie zapobiegło to jednak dalszym zniszczeniom. Płudy, Tarchomin, Henryków i okolice były wielokrotnie ostrzeliwane przez artylerię niemiecką jeszcze w ciągu następnych tygodni, aż do chwili ustąpienia Niemców z Warszawy lewobrzeżnej.

16 IX	czołgi rosyjskie wdarły się na jeden dzień do Białołęki Dworskiej, po zniszczeniu 23 z nich, reszta zmuszona została do odwrotu. Sukces ten okupili Niemcy utratą Rembelszczyzny.
17 IX	Niemcy rozpoczęli demontaż i wywózkę najważniejszej aparatury z Zakładów Spiessa w Tarchominie, resztę niszcząc na miejscu. W czasie trwania akcji wysiedlona została z Tarchomina ludność polska, za wyjątkiem ludzi chorych i starych. Nielicznym tylko udało się ukryć.
18 IX	niepowodzeniem zakończył się rosyjski atak pod Tomaszewem.
23-24 IX	front zatrzymał się wzdłuż linii Nieporęt, Rembelszczyzna, Tomaszew, Annopol i Wisła, stanowiącej pas "spalonej ziemi".
10-12 IX	w rezultacie działań zaczepnych odrzucono nieprzyjaciela na białołęcki brzeg kanału Żerańskiego.
16 X	opanowano wzgórze Konstantynów.
21-22 X	1 dywizja Wojska Polskiego zluzowała jednostki radzieckie pod Annopolem, Białołęką Dworską i Jabłonną.
23-24 X	wojsko niemieckie wycofało się z Tarchomina na lewy brzeg Wisły, zajmując pozycje obronne na wzgórzach w okolicach Łomianek.
24 X	oddziały I Armii Wojska Polskiego uderzyły na Płudy i Wiśniewo. Opanowany został Henryków, Piekiełko i Zerań. Ostre starcia miały miejsce na wzgórzu Buchnik i pod Dąbrówką Grzybowską.
26-27 X	miały miejsce naloty lotnictwa polskiego na Dąbrówkę Grzybowska, Legionowo, Winnicę. Artyleria radziecka prowadziła silny ostrzał na niemieckie punkty oporu w Brzezinach Nowych i Chotomowie.
28 X	wyzwolone zostały Jabłonna i Legionowo. Front zastygł pod wsią Rajszew.

Od początku stycznia 1945 r. na wolnych od wroga terenach dzisiejszej gminy trwały przygotowania do kolejnej ofensywy. Saperzy rozminowywali pola i naprawiali drogi dojazdowe. Trwała koncentracja piechoty, artylerii i wojsk pancernych (m.in. w Białołęce, Brzezinach, Nowodworach, Choszczówce). Wojenny koszmar skończył się dla tych okolic wraz z wyzwoleniem Warszawy.

Wybrana literatura:

• Dzieje militarne Pragi, Warszawa 1998.
• M. Porwitt, Obrona Warszawy.
• J.Z. Sawicki, VII Obwód Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej "Obroża", Warszawa 1990.
• E. Skrzypkowski Praga - Jabłonna - Legionowo.
• K. Sobczak, Wyzwolenie Warszawy.
• W. Waźniewski, Przedpola Stolicy.
• Bródno i okolice w pamiętnikach mieszkańców, Warszawa 1995.