Ryszard Szołwiński
Lata wojny i okupacji. Kronika wydarzeń 1939-1945
Walki obronne we wrześniu 1939 r. Pierwszego września 1939 r. wojska hitlerowskie zaatakowały Polskę. Szybkie postępu ofensywy niemieckiej doprowadziły rychło do gwałtownego pogorszenia się politycznej, strategicznej, a także operacyjnej sytuacji Warszawy. Bezpośrednie zagrożenie stolicy od strony zachodniej zaistniało już w ósmym dniu inwazji, kiedy czołowe oddziały niemieckie 4 dywizji pancernej dotarły na przedpola Ochoty, Okęcia i Woli. Równie niebezpieczna sytuacja powstała na kierunku północnym, gdzie uderzająca z Prus Wschodnich nieprzyjacielska 3 armia przełamała obronę rozbijając względnie zmuszając do odwrotu działające w tym rejonie siły polskie wchodzące w skład armii "Modlin" oraz grup operacyjnych "Narew" i "Wyszków".
10 IX |
oddziały niemieckie pojawiły się na przedpolach Modlina. Samoloty "Luftwaffe" zbombardowały Jabłonnę i Bródno. |
12 IX |
ze względu na rosnące zagrożenie prawobrzeżnych przedmieść Warszawy powołane zostało Dowództwo Obrony Pragi, na czele którego stanął pułkownik Julian Janowski. Trwały dramatyczne walki o utrzymanie pozycji pod Nieporętem, Markami, Rembertowem, Zielonką i Wawrem. W rezultacie kolejnego nalotu lotniczego na Jabłonnę wycofujące się z niej oddziały polskie poniosły znaczne straty. |
13 IX |
wojska nieprzyjacielskie zajęły Poniatowo, Dębe, Wieliszew i Zegrze. |
14 IX |
doszło do potyczek z patrolami wroga pod Henrykowem i Wiśniewem. |
15 IX |
o godz. 1200 Niemcy wkroczyli do Białołęki. Oddziały gen. Zulaufa, który przejął Dowództwo Obrony Pragi (14 IX) wycofały się na pozycje wzdłuż linii Wisła - Pelcowizna - Ustronie - Bródno - Zacisze - Utrata. Zacieśnił się pierścień oblężenia wokół Pragi. |
16 IX |
obrona polska zniszczyła na Annopolu 5 samochodów pancernych nieprzyjaciela, doszło do walk na bagnety, z rąk do rąk przechodziła osada Aleksandrów. |
17 IX |
podczas nalotu bombowego spalona została część Bródna. Polskie działa z Cytadeli Warszawskiej zniszczyły barki desantowe wroga pod Tarchominem. |
18 IX |
doszło do udanych wypadów żołnierzy 1 pułku Obrony Pragi na Żerań, Henryków i Piekiełko. |
19-21 IX |
mimo nieustających ataków na Annopol, Bródno i Pelcowiznę oddziałom niemieckim nie udało się sforsować obrony polskiej. |
22 IX |
desant z Kępy Tarchomińskiej przez Wisłę w kierunku Łomianek niemieckiej 228 dywizji pancernej odciął od Warszawy broniącą się Twierdzę Modlińską. Trwały zacięte walki o Cmentarz Bródnowski, na Zaciszu zginął niemiecki generał W. von Fritsch. |
23-26 IX |
mimo nieustających ataków z ziemi i powietrza strona polska utrzymywała wszystkie stanowiska bojowe. Brak wody, żywności i amunicji sprawił jednak, że sytuacja oddziałów broniących Stolicy stawała się coraz trudniejsza. |
26 IX |
podjęte zostały wstępne rozmowy rozejmowe. Z zamiarem dalszego prowadzenia walki z najeźdźcą w różnych miejscach zakopywana była broń i amunicja (m.in. na Cmentarzu Bródnowskim). |
28 IX |
Dowództwo Obrony Warszawy, z uwagi na położenie ludności cywilnej i wyczerpanie się możliwości oporu, podjęło decyzję o zaprzestaniu walki; nie zdobyte militarnie miasto skapitulowało. |
1 X |
do Warszawy lewo i prawobrzeżnej wkroczyły wojska niemieckie. |
W obronie prawobrzeżnej części stolicy i jej przedmieść poległo 2.000 żołnierzy polskich i ok. 20.000 osób cywilnych. Strona niemiecka straciła ok. 15.000 żołnierzy.
Ruch oporu w latach okupacji Blisko 6 lat okupacji hitlerowskiej w Polsce to koszmar egzekucji, deportacji, łapanek ulicznych i niewolniczej pracy. Różne formy walki z okupantem przyjął polski Ruch Oporu. W zakładach dywersję i sabotaż, w szkołach tajne nauczanie, wieś bojkotowała kontyngenty. Do akcji zbrojnej przystąpiły organizacje polityczne i wojskowe od skrajnej lewicy po prawicę, spory ustrojowe odłożono na później.
Cały obszar GG objęty został działaniami walki partyzanckiej. Do jej zwalczania hitlerowcy zmuszeni zostali wydzielić znaczne siły policyjne i wojskowe. Życie codzienne polegało na nędznej kartkowej wegetacji, a także na niewolniczej pracy. Do tego dochodził ustawiczny strach przed ludźmi w "żelaznych kapeluszach", czy nie załomotają kolbami do drzwi i nie wywloką na miejsce publicznej egzekucji.
Dla Gubernatora Generalnego dr Hansa Franka Polacy, Rosjanie i Żydzi przedstawiali wartość "siekanego mięsa". Okupacja hitlerowska wycisnęła krwawe piętno na mieszkańcach sąsiadujących ze sobą osiedli Bródno i Białołęka. Wprawdzie więcej miejsc straceń zarejestrowano na Bródnie i Targówku, lecz terror okupanta nie znał granic.
Okupant zamienił Modlin w główną rokadę kolejową i kołową, zmodernizowano 15 fortów, z bazy szkoleniowej i zaopatrzeniowej w różnych okresach korzystały wielkie jednostki Wehrmachtu i SS. W Henrykowie zainstalowano odbiornik nasłuchowy. Z Modlina i Stacji Praga nieustannie odprawiano wojskowe transporty na front wschodni.
W owym czasie okolice Białołęki przypominały "świat zabity deskami". Komunikacje z centrum Pragi odbywała się jak wcześniej za pośrednictwem tzw. "Ciuchci". Na szosie Modlińskiej można było dostrzec więcej chłopskich furmanek niż samochodów. Ten bezruch był wszak jedynie pozorny. W Wiśniewie prof. Zawadzki prowadził tajne komplety gimnazjalne,, w okolicznych lasach ćwiczyli partyzanci, harcerze "Szarych Szeregów" prowadzili obserwacje zwiadowcze, pracowały warsztaty rusznikarskie, nadawałyzakamuflowane stacje radiowe.
Działalność ta przybrała na sile w 1942 r. po przekształceniu Związku Walki Zbrojnej w Armię Krajową. Po jej utworzeniu okolice te znalazły się w granicach działania I Rejonu VII Obwodu AK "Obroża" dowodzonego przez podpułkownika Romana Kłoczkowskiego "Grosza". Siły "Obroży" w Rejonie I liczące ok. 2300 żołnierzy zorganizowane były w trzech batalionach, na czele których stali: por. Bolesław Szymkiewicz "Znicz", por. Dymitr Ślizień "Dębień" oraz por. Bronisław Tokaj "Bogdan".
Silną pozycję w powiecie warszawskim, w tym na terenach obecnej gminy białołęckiej zajmowało również Stronnictwo Ludowe, którego oddziałami bojowymi były Bataliony Chłopskie. Komendantem obwodu Warszawa-Prawobrzeżna BCh był Mieczysław Dańko "Odwaga", który w czerwcu 1943 r. zmieniony został przez Tadeusza Makowskiego "Czarnego". Intensywniejsza działalność sabotażowo-dywersyjna na tych terenach rozpoczęła się od wybuchu wojny pomiędzy Niemcami a Związkiem Radzieckim.
21 VII 1942 |
zniszczono tor kolejowy koło Legionowa. |
27 IX |
wysadzone zostały szyny koło Choszczówki (Gwardia Ludowa). |
8 X |
w ramach akcji "Wieniec" 7 grup dywersyjnych AK wysadziło tory kolejowe w węźle praskim, paraliżując transporty materiałów wojennych. Wykolejono 9 pociągów, w tym 2 pancerne. Przerwa w ruchu trwała 17 godzin. |
12 X |
zlikwidowano konfidenta w Jabłonnie. Plutony "Kedywu" zorganizowały dywersję i sabotaż w Warsztatach "Deutsche Ostbahn" na Bródnie. |
15-16 X |
odwet hitlerowców, "10-u z Pawiaka" zawisło na szubienicy przy ul. Toruńskiej. W listopadzie zarekwirowano artykuły spożywcze z fabryki Marmolady w Płudach; w grudniu na Bródnie zastrzelono gestapowca Aleksandra Krügera. |
styczeń 1943 |
dowódca I Rejonu VII Obwód AK podjął decyzję o utworzeniu Oddziału Specjalnego "Brzoza" (Syndykaliści: odłam Stronnictwa Narodowego). Równocześnie podjęły działalność grupy dywersyjne: "Pustelnik" (likwidacja bimbrowni w okolicach Drewnicy, Zacisza, Ząbek), "Korwin", "Soplica" (do przejmowania zrzutów lotniczych). Ogółem po obu stronach Wisły (II Obwód) w okresie jednego roku, czerwiec 1943-44, przeprowadzono ponad 45 akcji, m.in. niszczenie akt, instalacji, urządzeń i zabito 50 konfidentów. |
20 IV |
w związku z sabotażem w Fabryce Chemicznej L. Spiess w Tarchominie, dokonano egzekucji kilku pracowników. |
21 IV |
grupa AK wykoleiła pociąg w Chotomowie. |
28 IV i 28 X |
grupy wypadowe GL i ZWM wysadziły pociągi w pobliżu Płud. |
17 XII |
gestapowcy zastrzelili trzech Polaków na ul. Majowej (Bródno). |
12 I 1944 |
Niemcy wykryli magazyn broni w Legionowie (rodzina Skonieckich), zginęło 5 osób. |
13 II |
w odwet za śmierć gen. SS F. Kutschery hitlerowcy zakatowali 18 mieszkańców Henrykowa i Legionowa. |
22 III |
pluton "Kajtka" (AK) spalił urząd pracy w Legionowie. |
26 III |
grupa "Soplicy" zniszczyła mleczarnię w Jabłonnie. |
7 IV |
uszkodzenie słupów telegraficznych w Jabłonnie i Nieporęcie. Powołano Służbę Kobiet i Podchorążówkę Partyzancką dla 100 osób. |
1 V |
członkowie Kedywu AK Jabłonna zniszczyli rejestry miejskie. |
4 V |
grupa por. W. Borowskiego (ZWM) wysadziła słup wysokiego napięcia przy tunelu (od strony ul. 11 Listopada). Brak prądu na wiele godzin wstrzymał produkcję w Warsztatach Kolejowych na Bródnie, również w zakładach Legionowa, Tarchomina i Winnicy. |
14 V |
oddział "Dunina" (AL) zastrzelił bahnschutza w Legionowie. |
24 V |
zniszczenie młyna w Olszewnicy. |
29 V |
ostrzelanie niemieckiego patrolu w Legionowie, zdobycz: amunicja i broń. W Choszczówce zabito trzech Niemców. |
7 VI |
z Fabryki Odzieżowej w Piekiełku wywieziono sporą ilość wyrobów, w Wiśniewie unieruchomiono duży warsztat tkacki. |
14 VI |
w drożdżowni henrykowskiej zniszczono 2100 kg produktów. Wzmożona działalność Ruchu Oporu świadczyła o bliskiej rozprawie zbrojnej na dużą skalę z okupantem. Akcja "Burza" na dalekich przedpolach i bliskich obrzeżach rozwijała się pomyślnie. |
Powstanie Warszawskie W myśl generalnych założeń planu powstania siły dwóch północnych rejonów (I i VIII) VII Obwodu Okręgu Warszawskiego AK "Obroża" miały ubezpieczać Warszawę z kierunku Modlina. Do zadań postawionych żołnierzom Rejonu I należało opanowanie Jabłonny, Legionowa, Zegrza oraz zablokowanie dróg prowadzących w kierunku Warszawy i Modlina, a w dalszej kolejności zajęcie Nowego Dworu. Nieprzewidziane okoliczności wyprzedziły jednak Godzinę "W".
26/27 i 27/28 VII |
w Legionowie zastrzelono 5 żołnierzy Wehrmachtu, a w Wiśniewie 5 lotników Luftwaffe. Saperzy AK zablokowali dwa pociągi pancerne w pobliżu Chotomowa. |
27-28 VII |
miały miejsce zasadzki na niemieckie samochody na szosie Jabłonna - Nowy Dwór. |
28 VII |
na murach pojawiły się wezwania władz okupacyjnych, aby ludność stawiła się do kopania rowów i budowania umocnień. W większości wypadków wezwanie to w podwarszawskich gminach zostało zignorowane. |
28-29 VII |
z podpalonych magazynów w Legionowie miejscowa ludność wyniosła zapasy żywności. |
30 VII |
grupa SS-manów wtargnęła do opuszczonych koszar w Legionowie; zapanował terror, schwytanych w łapankach ludzi popędzono w kierunku Nieporętu do naprawy umocnień polowych. Nieustanny ruch pojazdów pancernych w kierunku Strugi i Zegrza, jak również Szosy Modlińskiej sparaliżował koncentrację oddziałów powstańczych Rejonu. Pełnym powodzeniem natomiast zakończył się wypad oddziału Zygmunta Mireckiego "Znicza", który wyzwolił obóz jeńców radzieckich w Beniaminowie, gdzie przetrzymywano w nieludzkich warunkach ok. 3800 żołnierzy. Por. Konstanty Radziwiłł "Korab" rozbroił patrol konny Własowców pod Rajszewem. W akcji sabotażowej koło Janówka ostrzelano pociągi towarowe i pancerny, które nadjechały z Modlina. |
1 VIII |
w Rejonie I poszczególne plutony i kompanie wchodziły do walki od godziny siedemnastej stopniowo, jak na to pozwalały warunki. Jeszcze w czasie zajmowania przez dowództwo rejony stanowiska dowodzenia doszło do starcia z patrolem nieprzyjaciela na rynku w Legionowie. Pierwszy dzień powstania na tym obszarze przeminął jednak pod znakiem dużej aktywności wroga. W związku z bitwą pancerną, która rozgorzała w rejonie Strugi i Radzymina, gdzie nacierali Rosjanie, doszło do koncentracji czołgów niemieckich w Białołęce Dworskiej i Płudach. |
1-3 VIII |
żołnierze por. Bolesława Szymkiewicza "Znicza", zajmujący stanowiska przy szosach Legionowo-Struga, Legionowo-Zegrze i Jabłonna-Zegrze, przez pierwsze dni powstania atakowali nocami każdy pojawiający się pojazd nieprzyjaciela. Połączone siły AK i AL z powodzeniem zaatakowały załogi dwóch pociągów pod Chotomowem (osobowego i pancernego). |
4 VIII |
straty poniesione w pierwszych dniach powstania i rosnąca przewaga sił niemieckich sprawiły, że dowódca rejonu zarządził reorganizację oddziałów walczących wokół Legionowa. Większość żołnierzy rozpuszczona do domów powróciła do konspiracji. Złożony z ochotników oddział "Znicza" odszedł do Lasów Legionowskich, a następnie przerzucił się przez Wisłę do Kampinosu. |
Zawieszenie działań zbrojnych w rejonie stało się konieczne zwłaszcza wobec pogróżek niemieckich, iż w przypadku ich kontynuowania na ludność cywilną spadną represje, łącznie z rozstrzeliwaniem zakładników. Niezależnie od tego Niemcy, dla zapewnienia sobie spokoju na tyłach frontu, rozpoczęli masowy wywóz ludności polskiej z tych terenów. Sparaliżowało to do reszty działalności bojową i konspirację na obszarze dzisiejszej gminy w ostatnich miesiącach wojny.
Ostatnie miesiące wojny Letnia ofensywa sowiecka, która przesunęła front o kilkaset kilometrów na zachód, w pierwszych dniach sierpnia dotarła nad Wisłę środkową. Posuwający się w kierunku Warszawy I Front Białoruski otrzymał zadanie umocnienia się na prawym brzegu rzeki, zepchnięciu Niemców po tej stronie do wideł Wisły i Bugu oraz uchwycenia na lewym brzegu przyczółków ważnych dla kolejnej ofensywy.
Operacja ta doprowadziła do wyzwolenia Pragi po walkach, które zakończyły się 14 IX. W rękach niemieckich pozostał jednak obszar, rozciągający się od przylegających do północnej Pragi osiedli po Modlin. Od 15 IX do 28 X tereny te stały się areną zaciętych zmagań, w rezultacie których część oddziałów nieprzyjaciela wyparta została za Wisłę, a pozostałe na prawym brzegu niedobitki dostały się do fortu Janówek na przedpolach twierdzy Modlińskiej.
Nacierająca od Pragi w kierunku Białołęki i Legionowa Armia Czerwona straciła ponad 5 tysięcy żołnierzy. Dokonało się to w dwóch aktach. W pierwszym, linia frontu przesunęła się z południa po Annopol, zaś od wschodu po kanał Bródnowski. W drugim, rozpoczętym 10 X oddziały niemieckie wyparte zostały za Jabłonnę i Legionowo. Nie zapobiegło to jednak dalszym zniszczeniom. Płudy, Tarchomin, Henryków i okolice były wielokrotnie ostrzeliwane przez artylerię niemiecką jeszcze w ciągu następnych tygodni, aż do chwili ustąpienia Niemców z Warszawy lewobrzeżnej.
16 IX |
czołgi rosyjskie wdarły się na jeden dzień do Białołęki Dworskiej, po zniszczeniu 23 z nich, reszta zmuszona została do odwrotu. Sukces ten okupili Niemcy utratą Rembelszczyzny. |
17 IX |
Niemcy rozpoczęli demontaż i wywózkę najważniejszej aparatury z Zakładów Spiessa w Tarchominie, resztę niszcząc na miejscu. W czasie trwania akcji wysiedlona została z Tarchomina ludność polska, za wyjątkiem ludzi chorych i starych. Nielicznym tylko udało się ukryć. |
18 IX |
niepowodzeniem zakończył się rosyjski atak pod Tomaszewem. |
23-24 IX |
front zatrzymał się wzdłuż linii Nieporęt, Rembelszczyzna, Tomaszew, Annopol i Wisła, stanowiącej pas "spalonej ziemi". |
10-12 IX |
w rezultacie działań zaczepnych odrzucono nieprzyjaciela na białołęcki brzeg kanału Żerańskiego. |
16 X |
opanowano wzgórze Konstantynów. |
21-22 X |
1 dywizja Wojska Polskiego zluzowała jednostki radzieckie pod Annopolem, Białołęką Dworską i Jabłonną. |
23-24 X |
wojsko niemieckie wycofało się z Tarchomina na lewy brzeg Wisły, zajmując pozycje obronne na wzgórzach w okolicach Łomianek. |
24 X |
oddziały I Armii Wojska Polskiego uderzyły na Płudy i Wiśniewo. Opanowany został Henryków, Piekiełko i Zerań. Ostre starcia miały miejsce na wzgórzu Buchnik i pod Dąbrówką Grzybowską. |
26-27 X |
miały miejsce naloty lotnictwa polskiego na Dąbrówkę Grzybowska, Legionowo, Winnicę. Artyleria radziecka prowadziła silny ostrzał na niemieckie punkty oporu w Brzezinach Nowych i Chotomowie. |
28 X |
wyzwolone zostały Jabłonna i Legionowo. Front zastygł pod wsią Rajszew. |
Od początku stycznia 1945 r. na wolnych od wroga terenach dzisiejszej gminy trwały przygotowania do kolejnej ofensywy. Saperzy rozminowywali pola i naprawiali drogi dojazdowe. Trwała koncentracja piechoty, artylerii i wojsk pancernych (m.in. w Białołęce, Brzezinach, Nowodworach, Choszczówce). Wojenny koszmar skończył się dla tych okolic wraz z wyzwoleniem Warszawy.
Wybrana literatura:
- Dzieje militarne Pragi, Warszawa 1998.
- M. Porwitt, Obrona Warszawy.
- J.Z. Sawicki, VII Obwód Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej "Obroża", Warszawa 1990.
- E. Skrzypkowski Praga - Jabłonna - Legionowo.
- K. Sobczak, Wyzwolenie Warszawy.
- W. Waźniewski, Przedpola Stolicy.
- Bródno i okolice w pamiętnikach mieszkańców, Warszawa 1995.